Iερά Μονή Φιλοθέου

Ίδρυση: Τέλος 10ου αιώνα
Ιδρυτής: Όσιος Φιλόθεος
Εορτάζει: 25 Μαρτίου
Bιβλιοθήκη: 250 χειρόγραφα
Συλλογή: Η αμφιπρόσωπη εικόνα της Βρεφοκρατούσας Θεοτόκου, με την Σταύρωση στο πίσω μέρος

H Iερά Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους, βρίσκεται σε ένα ψηλό οροπέδιο, στα νότια της Μονής Ιβήρων, περιβαλλόμενο από βλάστηση πυκνή και αρδευόμενο από πλούσιες πηγές, ορθώνεται στραμμένο προς τη θέα του βορείου Αιγαίου και της νήσου Θάσου, το Μοναστήρι του Φιλόθεου. Η αρχαιότερη γνωστή μνεία της Μονής, υπάρχει σε έγγραφο του 1015 όπου υπογράφει και ο «Γεώργιος μοναχός και ηγούμενος Φιλοθέου». Το συμπέρασμα από τις μαρτυρίες και άλλων πηγών είναι ότι η Μονή ιδρύθηκε αρκετά ενωρίτερα, κατά τον 10ο αιώνα, από τον όσιο Φιλόθεο, σύγχρονο του αγίου Αθανασίου ιδρυτού της Μεγίστης Λαύρας. Καθώς προκύπτει από έγγραφο του 1017, η Φιλοθέου ταυτίζεται με τη Μονή της Πτέρης: «της Πτέρης ήγουν του Φιλοθέου», που λειτουργούσε ήδη τον 10ο αιώνα και πήρε το όνομα ίσως από το υδρόφιλο φυτό που ευδοκιμεί εδώ.

Απ' τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, την ευεργέτησαν περισσότερο ο Νικηφόρος Γ' ο Βοτανειάτης (1078-1081), που χρηματοδότησε έργα οικοδόμησης, και ο Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος, που την ευνόησε ιδιαίτερα, και για το λόγο ότι επέλεξε ως πνευματικό (πατέρα) του βασιλικού οίκου τον ηγούμενο της Μακάριο, άνδρα «το ευσταθές και φιλάρετον έχοντα ... εν εαυτώ επανθούν χαριέντων».

Ο Ανδρόνικος, εκτός από την παροχή ετήσιας συνδρομής δέκα μεγάλων ταλάντων, δώρισε στη Μονή, κατά την επιθυμία του Μακαρίου, και το δεξιό χέρι του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Επί πλέον, με επίσημα έγγραφα επικύρωσε την κυριότητα της Μονής σε μετόχια (κτήσεις εκτός Αγίου Όρους). Σε ακόμη μία επιβεβαίωση των κτήσεων της προέβη με έγγραφο και ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε'.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας, η Μονή αναδεικνύει δύο μεγάλα πνευματικά αναστήματα με εξωαγιορειτική δράση. Τον 16ο αιώνα, τον Διονύσιο, τον γνωστό ως «εν Ολύμπω», και τον 18ο αιώνα, τον Κοσμά τον Αιτωλό, που τιμάται ως ισαπόστολος για τις αφυπνιστικές διδαχές του: ίδρυσε πάνω από 1.000 σχολεία και έδρασε σε μία περίοδο που η παρατεταμένη τουρκική καταπίεση άρχισε να λυγίζει την αντοχή των υποδούλων.

Το 1871 η Μονή υπέστη μεγάλη καταστροφή από πυρκαγιά. Κατά την ανοικοδόμηση που άρχισε αμέσως, ξαναδομήθηκαν οι πτέρυγες, δημιουργώντας έναν τετράπλευρο περίβολο σχεδόν πλήρη, εκτός δηλαδή από το δυτικό τμήμα της βόρειας πτέρυγας που συμπληρώθηκε στη δεκαετία του 1990, με κτίριο που στεγάζει τη βιβλιοθήκη και το σκευοφυλάκειο.

Iερά Μονή Εσφιγμένου

Ίδρυση: 10ος αιώνας
Ιδρυτής: Αγνωστος
Εορτάζει: Την Ανάληψη του Κυρίου
Bιβλιοθήκη: 400 χειρόγραφα
Συλλογή: Βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικόνες. Ξεχωρίζει η ψηφιδωτή του Χριστού

H Iερά Μονή Εσφιγμένου του Αγίου Όρους, αποπλέοντας από το λιμάνι της Ιερισσού, είναι το πρώτο, και κατά πλήρη κυριολεξία, παραθαλάσσιο Μοναστήρι που συναντάμε: όχι μόνο η βραχώδης κρηπίδα αλλά και τα θεμέλια του, βρέχονται από το κύμα. Έτσι φαίνεται πως σε περιόδους θαλασσινών επιδρομών ήταν το πιο ευπρόσβλητο και ευάλωτο, απ' ότι ήσαν όλα τα άλλα παράκτια Αθωνικά Μοναστήρια, «...τρεις φορές εκουρσεύθη η βασιλική μονή του Εσφιγμένου- η πρώτη εις τους ςτπα' (873) χρόνους, η δευτέρα εις τους ςφνε' (1047) και η τρίτη, η τελεία ερήμωσις, έγινεν εις τους ζμβ' (1534) υπό των αθέων Αγαρηνών» αναφέρεται σε χειρόγραφο της Μονής, χωρίς βέβαια να εξαντλούνται σε τρεις, οι δηλώσεις που υπέστη. Επειδή, λοιπόν, οι αρχαιότερες μνείες της Μονής (έτη: 998, 1001, 1015, 1024, 1030, 1034) την αναφέρουν ως Μονή «Εσφαγμένου», φαίνεται πιθανότερη η εκδοχή ότι το όνομα της οφείλεται σε κάποια αποτρόπαιη σφαγή μοναχού από πειρατές. Μία άλλη αξιοσημείωτη εκδοχή είναι να αποτελεί το όνομα «Εσφαγμένου» συνώνυμο του «Εσταυρωμένου». Η ονομασία Εσφιγμένου εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1045 στο Β' Τυπικό.

Τη Μονή τίμησαν με την παρουσία τους κατά το 14ο αιώνα δύο περιώνυμοι εκκλησιαστικοί άνδρες και κορυφαίοι διδάσκαλοι του ησυχα-σμού: ο άγιος Αθανάσιος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, που κατε-βίωσε εδώ από το 1310, και ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, που διετέλεσε για λίγο ηγούμενός της (1335-36).

Το 1469 η Μονή για να αντεπεξέλθει από τη δεινή θέση, στην οποία είχε περιέλθει ύστερα από πειρατική επιδρομή, πούλησε το κτήμα του Πρόβλακος στη χήρα σύζυγο του σουλτάνου Μουράτ β'. Το 1491 μια πυρκαγιά προκαλεί νέες καταστροφές. Κατά την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας τέσσερις τουλάχιστον μητροπολίτες κοινοβιάζουν στη Μονή ή την ευεργετούν με αξιόλογες δωρεές. Απ' αυτούς ο πρώην Μελενίκου Γρηγόριος πρωτοστάτησε τον 18ο αιώνα, στην υλική αποκατάσταση της Μονής, ενώ ο Θεσσαλονίκης Δανιήλ στην πνευματική αναμόρφωσή της. Τη Μονή τιμούν και ευεργετούν και οι πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος ο Ε' και Άνθιμος ΣΤ' ο Κουταλιανός, που ήταν εγγεγραμμένος στο μοναχολόγιό της.

Στην αρχιτεκτονική της Μονής διαπιστώνουμε αλλαγή του ύφους με τα κτίρια που κτίστηκαν μεταξύ 1851-1858.

Ιερά Μονή Αγίου Δοχειαρίου

Ίδρυση: Αρχές 11ου αιώνα
Ιδρυτής: Ευθύμιος
Εορτάζει: 8 Νοεμβρίου
Bιβλιοθήκη: 450 χειρόγραφα
Συλλογή: Τοιχογραφίες Κρητικής Τέχνης του 1568

Η Ιερά Μονή Δοχειαρίου Αγίου Όρους, είναι το πρώτο μοναστήρι που συναντάμε παραπλέοντας τη νοτιοδυτική ακτή της χερσονήσου, εντυπωσιάζει με τον πλούτο, το δυναμισμό και την ενότητα στην ποικιλία που παρουσιάζει σαν αρχιτεκτονική σύνθεση. Παρατηρώντας από τη θάλασσα, το προοπτικό βάθος και η πυκνότητα της σύνθεσης αυτής, προβάλλουν με ενάργεια, χάρη στην κλιμακωτή διάταξη που επέβαλε η απότομη κατωφέρεια του εδάφους.

Κατά την παράδοση, ιδρύθηκε από τον όσιο Ευθύμιο, που κοινοβίασε στη Λαύρα επί ηγουμενίας αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου, έχοντας το διακόνημα του δοχειάρη, δηλαδή του υπεύθυνου της αποθήκης τροφίμων.

Κατά την μαρτυρία εγγράφου του 1037, πρωτοϊδρύθηκε, αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, δίπλα στον όρμο της Δάφνης, της οποίας έφερε και το όνομα, μαζί με την προσωνυμία: «του Δοχειαρίου». Η πληροφορία του ίδιου εγγράφου, ότι η Μονή κατείχε κτήμα «εξ αμνημονεύτων των χρόνων» καθώς και άλλες ενδείξεις, ενθαρρύνουν την αναζήτηση της αρχικής σύστασής της στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα. Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, ιδρυτής και πρώτος ηγούμενος της, θεωρείται ο «Ιωάννης μοναχός ο δοχειάρης», που υπογράφει έγγραφο της Λαύρας των αρχών του 11ου αιώνα. Πάντως, εξ αιτίας πειρατικών επιδρομών οι μοναχοί εγκατέλειψαν τη Δάφνη και κατέφυγαν σε θέση μάλλον ψηλότερη από τη σημερινή. Από τότε η Μονή έφερε μόνο το όνομα «του Δοχειαρίου».

Νεοκτητορικό ρόλο στη σημερινή θέση της Μονής διεδραμάτισε ο πρώην πατρίκιος, ηγούμενος Νεόφυτος, όπως προκύπτει από έγγραφα πριν και μετά το 1100. Όπως αναφέρει στη διαθήκη του, «οικοδομάς παμπλείστους ανήγειρα και αμπελώνας εφύτευσα και πλοία κατεσκεύασα ... και τον ναόν του Αρχιστρατήγου ... Μιχαήλ ... ανήγειρα, όν ωραιότητι πολλή κατηγλάϊσα...»

Το 1089 ο Αλέξιος Α' Κομνηνός καθώς και η μητέρα του "Αννα Δαλασσηνή προστατεύουν κτήσεις και προσόδους του Μοναστηριού.

Την περίοδο της ακμής διαδέχτηκε περίοδος δυσχερειών και δεινών. Λόγω της παραλιακής θέσης της ήταν έκθετη στις πειρατικές επιδρομές, που εντάθηκαν ιδιαίτερα κατά την εποχή της Φραγκοκρατίας. Οι προσπάθειες ανόρθωσης κατά τον 14ο αιώνα, που εκδηλώνονται με το ενδιαφέρον ηγεμόνων όπως ο Στέφανος Ντουσάν (1349) και ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος (1355), καταβάλλονται εν μέσω νέων δυσμενών περιστάσεων. Σύμφωνα με ερευνητές οι κίνδυνοι αλλά και τα πλήγματα από πειρατικές επιδρομές συνεχίζονται «από του 15ου μέχρι του 16ου αιώνος».

Στις αρχές του 16ου αιώνα αναφέρονται κτιριακές επισκευές, αλλά μόνο μετά τα μέσα του αιώνα πραγματοποιούνται σοβαρά έργα ανόρθωσης και αποκατάστασης του Μοναστηριού. Πρωτεργάτης θεωρείται ο, Ανδριανουπολίτης ιερέας Γεώργιος που αφιερώθηκε στην υπηρεσία της Μονής, ύστερα απ' την θεραπεία του στο άγιασμα των Αρχαγγέλων. Ο Γεώργιος έπεισε τον ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Ιωάννη Αλέξανδρο Λουπουσνεάνου να συνδράμει το έργο της ανοικοδόμησης. Στην ύστερη Τουρκοκρατία μπορούν να χρονολογηθούν το παλιό αρχονταρίκι και το τοιχογραφημένο αρχιτεκτόνημα του Αγιάσματος των Αρχαγγέλων, που αποτελεί έντεχνο συνδυασμό περιστυλίου φιάλης και φρεατοστεγάσματος.