Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου

Ίδρυση: 11ος αιώνας
Ιδρυτής: Κασταμονίτης
Εορτάζει: 27 Δεκεμβρίου
Bιβλιοθήκη: 110 χειρόγραφα
Συλλογή: Η εικόνα του Πρωτομάρτυρα Στέφανου και δύο εικόνες της Παναγίας 

H Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου του Αγίου Όρους, έχει κτισθεί προς την πλευρά του Σιγγιτικού κόλπου, αθέατη απ' τις ακτές, μεταξύ της Ι.Μ. Ζωγράφου και της Ι.Μ. Δοχειαρίου. Απ' τον αρσανά, που βρίσκεται δίπλα σε θαλασσινό σπήλαιο, σαν χτιστή απομίμηση του, ανηφορίζει ο δρόμος που φέρνει σε θαλερή λαγκαδιά, όπου και τερματίζει πλάι σε πομπική παράταξη κυπαρισσιών, μπροστά στο Μοναστήρι. Τόπος ησυχαστικός, κοντινός κι απόμακρος. Την απουσία ιστορικών μαρτυριών για τη γένεση της Μονής αναπληρώνουν παραδόσεις που βασίζονται στους δύο τύπους με τους οποίους εμφανίζεται το όνομα της: Κασταμονίτου και Κωνσταμονίτου. Με βάση την πρώτη ονομασία που παρουσιάζεται νωρίτερα, πιστεύεται ότι ιδρυτής της ήταν κάποιος μοναχός καταγόμενος από την Κασταμονή της Μ. Ασίας ή έφερε το γνωστό στους βυζαντινούς όνομα Κασταμονίτης.

Αυτή η εκδοχή φαίνεται πειστικότερη από την άλλη, που ανάγει την ίδρυση στον Μ. Κωνσταντίνο ή στο γιο του, που ονομαζόταν Κώνστας. Η Μονή πρωτοεμφανίζεται γραπτώς κατά τον ΙΙο αιώνα, ακολουθεί μια σιωπηρή περίοδος, που διακόπτεται ύστερα απ' τη λήξη της Φραγκοκρατίας. Πιθανολογείται καταστροφή της από τους Καταλανούς κατά τις αρχές του 14ου αιώνα και αναφέρεται βοήθεια για την ανόρθωση της από τον οίκο των Παλαιολόγων.

Στο Γ Τυπικό του Αγίου Όρους (1394) αναγράφεται με το όνομα Κωνσταμονίτου, στη δέκατη έκτη θέση μεταξύ είκοσι πέντε τότε μοναστηριών.

Κατά τον 15ο αιώνα αναλαμβάνει μεγάλο νεοκτητορικό έργο ο Σέρβος στρατηγός Ράντιτς. Αναφερόμενος στην φροντίδα του για τα κτίσματα, γράφει στη διαθήκη του (1433): «...άλλα μεν ανεκαίνισα και ωκοδόμησα, τα δε καταπεπτωκότα περιετείχισα και εστερέωσα...και...εδιωρήσαμεν να ή κοινόβιον...». Στο κοινόβιο αυτό συγκαταριθμήθηκε και ο ίδιος, μετά τον θάνατο της συζύγου του, με το όνομα Ρωμανός. Τη Μονή ευεργέτησαν και οι ορθόδοξοι ηγεμόνες Γεώργιος Βράγκοβιτς (1433) καθώς και ο Νεαγκόε Μπασαράμπ (1517).

Ακολουθεί μακρά περίοδος μεγάλων δυσχερειών, στερήσεων και καταστροφών (δεινή φορολόγηση, χρέη, λειψανδρία, πυρκαγιά του 1717 κ.ά.). Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ περί τα τέλη του 15ου αιώνα το Μοναστήρι είχε ενενήντα μοναχούς, περί τα μέσα του 17ου αιώνα είχε μόνον έξι. Ευρύτατη ανοικοδόμηση πραγματοποιείται κατά τον 19ο αιώνα. Οι εργασίες άρχισαν προεπαναστατικά (1819), επί ηγουμενεία.

Ιερά Μονή Καρακάλου

Ίδρυση: 11ος αιώνας
Ιδρυτής: Αγνωστος
Εορτάζει: 29 Ιουνίου
Bιβλιοθήκη: 279 χειρόγραφα
Συλλογή: Η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα (15ος αιώνας) 

Η Ιερά Μονή Καρακάλου του Αγίου Όρους, βρίσκεται στη ΒΑ πλευρά της χερσονήσου, πάνω σε μια έξαρση της έντονα κατωφερούς πλαγιάς, σε απόσταση μισής ώρας ανατολικά της Μονής Φιλόθεου και σε ίση απόσταση από τη θάλασσα. Είναι αφιερωμένη στη μνήμη των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Εκφράσθηκαν διάφορες απόψεις για την προέλευση του ονόματος της Μονής. Παρατρέχοντας σαν ανυπόστατες, π.χ. αυτήν που αποδίδει την ίδρυση της, στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Καρακάλλα (211-217 μ.Χ.), ή αυτή που συσχετίζει το όνομα με το τουρκικό «καρά-κουλέ» (μαύρος πύργος), μπορούμε να σταθούμε στην αξιοπιστότερη άποψη, που επισημαίνει τη συχνή εμφάνιση παραπλήσιων επωνύμων κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο.

Η ύπαρξη της Μονής, από τον 11 ο αιώνα, τεκμηριώνεται με έγγραφο του 1018, που σώζεται στο αρχείο της Μεγίστης Λαύρας, και αναφέρεται στον προσδιορισμό των ΝΑ συνόρων της, με τη Μονή Αμαλφηνών. Κατά τα αναφερόμενα, υπέστη φοβερές επιδρομές και λεηλασίες κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Το όνομα της εμφανίζεται συχνά σε επίσημα έγγραφα από την εποχή του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου και σε πράξεις του Πρωτάτου, που χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα (π.χ. 1314, 1324, 1345, 1350).

Η ανακαίνιση της μονής τον 16ο αιώνα, συνδέεται και εδώ με τη φιλομόναχη γενναιοδωρία του ηγεμόνα της Βλαχίας Πέτρου Ράρες. Το 1535, με τη μεσολάβηση των βοεβοδών της Μολδοβλαχίας, ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Α' εξέδωκε φιρμάνι, με το οποίο αναγνώριζε ότι «το ρηθέν μοναστήριον χρήζει ανακαινίσεως» και επέτρεπε να «ανακαινισθή επί των αρχαίων κτιρίων...», αλλά να μη «κτίσωσί τι επί νέων θεμελίων». Ένα χρόνο νωρίτερα κτίσθηκε ο παραθαλάσσιος πύργος. Στην εντοιχισμένη επιγραφή, εκτός από τους κτήτορες, μνημονεύεται -πράγμα ασυνήθιστο- και ο "αρχιτέκτονας": «...Συρόπουλος Διονύσιος Χατζής και πρωτομάστορης. Έτος ζμβ', ετελειώθη ο πύργος και ο μπαρμπακάς». Δηλαδή εκτός από τον πύργο υπάρχει υψηλό περιτείχισμα -μικρό κάστρο- που περιέβαλλε ναΰδριο, τράπεζα και κελιά. Η είσοδος στον μπαρμπακά γινόταν με ανασυρόμενη, ξύλινη σκάλα.

Κατά τον 17ο αιώνα αναφέρονται σημαντικές δωρεές στη Μονή: το μετόχι του Αγίου Νικολάου στην Ισμαηλία και οικονομική επιχορήγηση του Ίβηρος βασιλέως Αρτχίλ. Τότε, κατά τον Γεωργειρίνη, κοινοβίαζαν στη Μονή 500 μοναχοί.

Το 1707, με συνδρομή του προηγουμένου Νεοφύτου ανακαινίζεται η βόρεια πτέρυγα. Στον ίδιο αιώνα γίνονται σοβαρές επισκευές και προσθήκες. Η επόμενη φάση έντονης οικοδομικής δραστηριότητας, εκδηλώνεται μετά την πυρκαγιά του 1875.
Ο πύργος της Μονής παρουσιάζει αξιοπρόσεκτα μορφολογικά στοιχεία και είναι ένας από τους ωραιότερους πύργους στον Άθω: με προτεταμμένες (εν προβάλω) επάλξεις, που προσδίδουν δυναμισμό αλλά και κομψότητα.

Ιερά Μονή Ιβήρων

Ίδρυση: Τέλος 10ου αιώνα
Ιδρυτής: Ίβηρας Ιωάννης, Ευθύμιος
Εορτάζει: 15 Αυγούστου
Bιβλιοθήκη: 2.000 χειρόγραφα
Συλλογή: Οι εικόνες της σειράς του παλιού τέμπλου. 

H Ιερά Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους, βρίσκεται στην ΒΑ ακτή της χερσονήσου, στη μέση μιας μικρής παραλιακής κοιλάδας που απλώνεται ανάμεσα σ' ένα μεγάλο χείμαρο και ένα γραφικό λοφίσκο. Πριν χτίσουν το δικό τους μοναστήρι οι Ίβηρες, που πρωτοεμφανίζονται στον Άθω επί της βασιλείας του Νικηφόρου Φωκά (963-969), κοινοβίασαν στη Λαύρα του Αγίου Αθανασίου. Λίγο αργότερα αποτέλεσαν ιδιαίτερη "συνοδεία" που με επικεφαλής τον Ιωάννη τον 'Ιβηρα κατεβίωσε σε γειτονικό κελί. Αυτής της "συνοδείας" όντας μέλος ο Ιωάννης / Τορνίκιος, πρώην στρατηγός ένδοξος της Ιβηρίας, δέχεται να επιστρατευθεί για την καταστολή ανταρσίας στο Βυζαντινό κράτος. Μετά την επιτυχή έκβαση της στρατιωτικής αναμέτρησης, ο αυτοκράτωρ Βασίλειος Β' του παρέχει πλούσια δώρα ανταμοιβής και χρυσόβουλο (979/80), με το οποίο, εκτός άλλων, του παραχωρεί και τη Μονή Κλήμεντος. Σ' αυτή τη Μονή που βρισκόταν στη θέση της σημερινής Μονής των Ιβήρων, φαίνεται ότι πρωτοεγκατασταθηκε η Ιβηρική αδελφότητα, διατηρώντας την αρχική ονομασία της ως το 1015 τουλάχιστον. Υπάρχει και η άποψη ότι Ιωάννης ο Ίβηρας και ο Τορνίκιος είναι το ίδιο πρόσωπο.

Στα τέλη του 10ου αιώνα η Μονή κατέχει μεταξύ άλλων και το Μοναστήρι του Πολυγύρου (ή Πτελεώτου) στη Χαλκιδική, ενώ τον ΙΙο αιώνα, με χρυσόβουλο του Μκαήλ Δ' του Παφλαγώνος, αποκαθίστανται τα κυριαρχικά της δικαιώματα σε παλαιότερα κεκτημένα της. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (13ος αιώνας) με τις πειρατικές επιδρομές, η "περιφανεστάτη μονή" κατάντησε "χώρος έρημος και απάνθρωπος ή τόπος κλαυθμού και πεδίον αφανισμού...", οπότε ο Βυζαντινός βασιλεύς Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος προβαίνει το 1259 με χρυσόβουλο στην επανακύρωση των κτήσεων και δικαιωμάτων της και την απαλλαγή της από τη φορολογία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειξε και ο διάδοχος του, Ανδρόνικος Β'.

Στα μεσάτου 14ου αιώνα με Πατριαρχικό σιγίλλιο καθιερώνεται η τέλεση των ακολουθιών στο καθολικό σε γλώσσα ελληνική και η ανάδειξη Έλληνα ηγουμένου, λόγω αριθμητικής υπεροχής των ρωμαίων μοναχών... υπερεχόντων... και εις παν έργον πνευματικόν...". Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας την υποστηρίζουν με συνδρομές ηγεμόνες της Ιβηρίας (Γοργοράνης, Καϊχοσρόης κ,ά. τον 15ο αιώνα, Αλέξανδρος ΣΤ τον 16ο αιώνα κ.ά.), ηγεμόνες τωμ Παραδουναβίων χωρών (Νεαγκόε Μπσαράμπ τον Ι6ο αι. κ,ά.) καθώς και Πατριάρχες όπως ο Διονύσιος Γ Βαρδαλις τον Ι7οαι. Κατά το 1821 η Μονή πρόσφερε πολλά για την ενίσχυση του αγώνα.

Ήδη ο κραταιός πύργος του αρσανά, προϊδεάζει για το κλέος της Μονής. Τα επιβλητικά νεοκλασικού στυλ προπύλαια εισάγουν και κατευθύνουν τον προσκυνητή, ακριβώς πάνω στον άξονα (Β-Ν) μιας ευρύχωρης αυλής ανάμεσα στο καθολικό -αριστερά- και το συγκρότημα εστίασης (τράπεζα και εστίες) δεξιά. Καθολικό και τράπεζα βρίσκονται αντικριστά πάνω στον άλλο, κάθετο άξονα (Α-Δ). Η Μονή των Ιβήρων είναι η Μονή της Πορταίτισσας. Η περίφημη εφέστια εικόνα της αποτελεί πσναγιορειτικό προσκύνημα και είναι κατατεθειμένη ιεροπρεπώς σε ιδιαίτερο παρεκκλήσιο.