Ιερά Μονή Βατοπεδίου

Ίδρυση: 972-985 μ.χ.
Ιδρυτής: Αθανάσιος,Νικόλαος,Αντώνιος
Εορτάζει: 25 Μαρτίου
Bιβλιοθήκη: Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα
Συλλογή: Εικόνες, αριστουργήματα της ζωγραφικής τέχνης 

Η Ιερά Μονή  Βατοπεδίου του Αγίου 'Ορους,   προβάλλει μ' ένα πλούσιο ανάπτυγμα κτισμάτων στη ΒΑ ακτή της χερσονήσου, πάνω στην ανατολικότερη πλαγιά, που οριοθετεί τον ομώνυμο ορμίσκο. Πράγματι, αντικρύζοντάς την απ' το μέρος της θάλασσας, τα ψαρόσπιτα, το καραβοστάσι (αρσανάς), οι αποθήκες, οι περιτοιχισμένοι παραθαλάσσιοι κήποι, οι νεραντζώνες και τα ελαιόδεντρα, οι κατεβασιές του νερού και οι νερόμυλοι, εργαστήρια και εργατόσπιτα, απλωμένα όλα μπροστά, δίνουν την εντύπωση μιας μικρής πόλης η ενός μεγάλου κάστρου, που η πλησμονή του υπερχείλισε προς την ακτή. Το όνομα της συνοδεύεται συνήθως απ' τους προσδιορισμούς, «Λαύρα», «μεγάλη» η "μεγίστη μονή».

Η απόδοση του κτητορικού τίτλου στον αυτοκράτορα Θεοδοσία τον Μεγάλο, στα τέλη του 4ου αιώνα, φθάνει ως απόηχος θρύλου. Κατά την ιστορικότερη παράδοση κτήτορες, τον 10ο αιώνα, ήσαν τρεις άρχοντες από την Αδριανούπολη, οι Αθανάσιος, Νικόλαος και Αντώνιος. Φαίνεται άτι ο αρχαιότερος μνημονευόμενος σε δύο έγγραφα (985 και 1016) ηγούμενος της Νικόλαος ήταν ο ένας από τους τρεις.

Πολύ γρήγορα μετά την ίδρυση της έφτασε σε θέση περιωπής, αλλά μόνο απ' το 1366 και κατόπιν, παίρνει μόνιμα και αδιαφιλονίκητα τη δεύτερη θέση στην ιεραρχία. Οι Κομνηνοί ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα και την βοήθησαν.

Στα τέλη του 12ου αιώνα προσήλθαν και κοινοβίασαν με τα μοναχικά ονόματα Σάββας και Συμεων, δύο Επισημότατοι του Σερβικού βασιλικού οίκου: Ο Ράστκο και Ο Στέφανος Νεμάνια, γιος και πατέρας, ιδρυτές κατόπιν της Μονής Χελανδαρίου και κορυφαίοι άγιοι της Σερβικής εκκλησίας. Από πηγές του 13ου αιώνα (β' μισό) προκύπτει ότι η Μονή υπέστη μεγάλες καταστροφές από δυτικούς επιδρομείς, κατά την διάρκεια της Φραγκοκρατίας, και με τις χορηγίες των Βυζαντινών βασιλέων μπόρεσε να αποκατασταθεί.

Επίσης αξιοσημείωτη είναι και η φροντίδα Ζερβών ηγεμόνων, όπως του Στεφάνου Ντουσάν στα μέσα του 14ου αιώνα, που συνεχίζεται και στον 15ο, καθώς δεν είχε ξεχασθεί η μοναχική άσκηση εκεί των κτητόρων της Μονής Χελανδαρίου θεωρείται ότι είναι η πρώτη Μονή που εισήγαγε την ιδιορρυθμία (τέλη του 14ου αι.), την οποία μετά από μεταλλαγές επανέφερε στα μέσα του 17ου αιώνα για να τη διατηρήσει ως τις μέρες μας, το 1989, οπότε αποκαταστάθηκε ο κοινοβιακός τρόπος.

Στη σημερινή αρχιτεκτονική μορφή της Μονής ο περίβολος της, ενισχυμένος με ισχυρούς πύργους, περικλείει μια ευρυχωρότατη αυλή, οπού βρίσκονται, εκτός από το καθολικό και την απέναντι του τράπεζα, το παλαιότερο χρονολογημένο καμπαναριό του Αγίου Όρους (1426), δύο τοιχογραφημενα εσωκκλήσια, κρήνες κ.λ.π κτίσματα.

Από το πλήθος των εικόνων της Μονής είναι γνωστές οι εικόνες της Θεοτόκου με τα προσωνύμια: «Ελαιοβρύτις», «Κτητόρισσα», «Βηματάρισσα», καθώς και οι τοιχογραφημένες: «Παραμυθία», «Αντίφωνήτρια» και «Εσφαγμένη». Πολλά και πολύτιμα είναι και τα κειμήλια της μονής.

Ιερά Μονή Σταυρονικήτα

Ίδρυση: Τέλος 10ου αιώνα
Ιδρυτής: Μοναχοί Σταύρος, Νικήτας
Εορτάζει: 6 Δεκεμβρίου
Bιβλιοθήκη: Σπάνια εικονογραφημένα χειρόγραφα. Ιδιαιτέρως το υπ. άριθ., 43 του 10ου αιώνα
Συλλογή: Οι φορητές εικόνες του Δωδεκαόρτου 

Η Ιερά Μονή Σταυρονικήτα του Αγίου Όρους, βρίσκεται στη ΒΑ ακτή, στο μέσο της απόστασης των πιο απομακρυσμένων Μοναστηριών: Μ. Λαύρας και Εσφιγμένου. Αν και «σμικρή των πάντων ούσα» και πολλές φορές «ουκ ευμοιρούσα», στέκει στην άκρη του βράχου ένα εύμετρο και κομψό αρχιτεκτόνημα. Κάστρο περήφανο και συνάμα καταδεκτικό. Όλες οι ανάγκες έπρεπε να εξοικονομηθούν στον στενό και περίκλειστο χώρο. Εν τούτοις, δεν νοιώθει κανείς το αίσθημα της στενοχώριας, γιατί το Μοναστήρι "ανοίγεται" με πλουσιοπάροχη θέα, τόσο προς τη θάλασσα μέσω των σαχνισιών και εξωστών, όσο και προς τις βουνοπλαγιές του Άθω, με το πλατύ φιλόξενο προαύλιο του.

Η ύπαρξη Μονυδρίου με το όνομα «του Στραβονικήτα» πιστοποιείται στις αρχές του 11ου αιώνα, ενώ με το όνομα «Σταυροανικήτου», και με αυτό που επικράτησε, «Σταυρονικήτα», εμφανίζεται ως τα μέσα του 12ου αιώνα. Ακολουθεί περίοδος αφάνειας, όχι ανεξήγητη, αν λογαριάσουμε τις αντίξοες συνθήκες κατά την εποχή της Φραγκοκρατίας και τις επιδρομές ενάντια στα παραθαλάσσια, ιδιαίτερα, μοναστήρια. Έρημο από μοναχούς, περιήλθε στη δικαιοδοσία του Πρώτου και παραχωρήθηκε, κατά την πρακτική που συνηθιζόταν τότε, σε Μονή που αναλάμβανε και τη συντήρηση του (1287). Ο πύργος του, άλλωστε, όπως αναγράφεται ρητά, ήταν άκρως απαραίτητος σαν βίγλα, για την ασφάλεια των Καρυών και της ενδοχώρας.

Τον ιστορικό ειρμό μπορούμε να παρακολουθήσουμε καλύτερα από τον 16ο αιώνα. Πράγματι, το 1533, αγοράζει από τη Μονή Φιλόθεου το «πρόπαλαι ως ερείπιον πεπαλαιωμένον» κάθισμα ο μοναχός Γρηγόριος, που διετέλεσε ιδρυτής και ηγούμενος της Μονής του Γηρομερίου στη Θεσπρωτία. Το έργο ανόρθωσης, όμως, με το οποίο καταπιάστηκε, δεν ολοκληρώθηκε, λόγω του θανάτου του περί το 1538. Αλλά και μια πυρκαγιά που ξέσπασε, ξαναερείπωσε τα κτίσματα.

Τότε η σύναξη των Αγιορειτών απευθύνθηκε στον Πατριάρχη Ιερεμία και τον παρακάλεσε να αναλάβει νεοκτητορικό ρόλο. Εκείνος ανταποκρίθηκε με πολύ ζήλο, ώστε «...και τον ναόν μέγιστον και θαυμαστόν μετά ναρθήκων έκαμε και τον ιστόρησε ωραιώτατα και λαμπρά και κελλία των καλογήρων έκαμε και πύργους και τράπεζαν και τοίχον μέγαν και δυνατόν το γύρον έκτισε και ώσπερ καστέλλι το εκαλλώπισε...».

Γραπτές μαρτυρίες που συναρτώνται με την κατοπινή οικοδομική ιστορία της Μονής, μας πληροφορούν για τα ακόλουθα: το 1607 ξεσπά πυρκαγιά που καταστρέφει κτίρια της Μονής. Αναλαμβάνεται αμέσως σύντονη προσπάθεια επισκευών και αποκαταστάσεων. Το 1627-1628 πραγματοποιούνται ανακαινιστικές εργασίες στο καθολικό, σύμφωνα με επιγραφή. Το 1630 εκδίδεται άδεια από την Τουρκική διοίκηση για την οικοδόμηση τείχους. Το 1667 κτίζεται το παρεκκλήσιο των Αρχαγγέλων. Κατά την περίοδο της ηγεμονίας του άρχοντος της Βλαχίας Σερμπάν Καντακουζηνού {1679-1688) και με δική του χρηματοδότηση, οικοδομείται το υδραγωγείο της Μονής με τη γνωστή απ' τα αρχαία χρόνια μορφή της τοξοστοιχίας. Διάφορα έργα εκτελούνται με τα έσοδα της Μονής των Αγίων Αποστόλων στο Βουκουρέστι, που παρεχώρησε στη Μονή Σταυρονικήτα ως μετόχι ο ηγεμόνας της Βλαχίας Αλέξανδρος Γκίκας (1727-1740).

Το 1741, σύμφωνα με χειρόγραφη ενθύμηση, το Μοναστήρι «εκάηκεν», ενώ το 1743 έγινε το τέμπλο του καθολικού. Το 1770 ανακαινίσθηκε, σύμφωνα με επιγραφή, η τράπεζα. Κατά την περίοδο της Ελληνικής επανάστασης οι μοναχοί εγκαταλείπουν, για να διασωθούν, τη Μονή και επιστρέφουν περί το 1830, οπότε επιδίδονται στην προσπάθεια αποκατάστασης των ζημιών και οικοδόμησης νέων κτισμάτων. Μόνο κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η Μονή πλήττεται τρεις φορές από πυρκαγιά. Εκείνη του 1879 είναι ίσως η χειρότερη. Σήμερα γίνονται μεγάλα έργα για την στερέωση του βράχου, που επάνω του εδράζεται η Μονή.

Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας

Ίδρυση: Μέσα 14ου αιώνα
Ιδρυτής: Όσιος Σίμων
Εορτάζει: 25 Δεκεμβρίου
Bιβλιοθήκη: Ελάχιστα χειρόγραφα λόγω της πυρκαγιάς του 17ου αιώνα
Συλλογή: Φορητές εικόνες του 14ου αιώνα και τα έργα της μεταλλοτεχνίας και ξυλογλυπτικής 

Η Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας του Αγίου Όρους,  παραπλέοντας τη νοτιοδυτική ακτή, μετά τους κάβους της Δάφνης, ξεπροβάλλει αιφνίδια, σαν να μετεωρίζεται στα ύψη, το πυργομονάστηρο της Σιμωνόπετρας. Θεμελιωμένο πάνω σε απότομο βράχο, που ριζώνει στα τριακόσια τόσα μέτρα πάνω από τη θάλασσα, φαίνεται να εμπαίζει το νόμο της βαρύτητας και να παραθεωρεί τα όρια του ανθρώπινου μόχθου. Αυτό το καταλαβαίνει κανείς καλύτερα όταν αποτολμήσει την αναρρίχηση από τον αρσανά.

Η επισήμανση στο αρχείο της Μονής Αγίου Παντελεήμονος, μνείας της Μονής "του Σίμωνος" σε δύο έγγραφα του ΙΙου και 12ου αιώνα, οδήγησε μελετητές στην ελκυστική άποψη ότι η Μονή έχει αρχαιότερες καταβολές, και ότι μετά από μια μακρά περίοδο αφάνειας (ερήμωσης), αναβίωσε από τον όσιο Σίμωνα, φερώνυμο του αρχικού κτήτορα. Η άποψη αυτή προϋποθέτει ότι δεν προϋπήρξε ομώνυμη μονή σε άλλη θέση. Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά καθιδρύματα με το ίδιο όνομα. Σύμφωνα με τον Βίο του οσίου Σίμωνος η θαυμαστή ανοικοδόμηση πάνω στον απόκρημνο βράχο επιχειρήθηκε ύστερα από θεία υπόδειξη: ένα αστέρι χαμήλωσε και στάθηκε πάνω στην Πέτρα, εξ ου και η ονομασία της Μονής "Νέα Βηθλεέμ".

Το χρυσόβουλο του Ιωάννη Ούγκλεση, που εκδόθηκε περί το 1368 και σώζεται σε αξιόπιστο αντίγραφο, πείθει ότι ο Σέρβος ηγεμόνας ήταν ο επόμενος κτήτορας (μετά τον όσιο Σίμωνα). Σύμφωνα με το κείμενο αυτό, ζήτησε άδεια από την Σύναξη να ανεγείρει οικοδομές στον "έρημο εκείνο τόπο".

Το έργο συντελέσθηκε στη δεκαετία του 1360, αλλά τα ίχνη του σήμερα είναι δυσδιάκριτα λόγω των καταστροφών και των αλλεπάλληλων ανακαινίσεων που ακολούθησαν: η Μονή, αγέρωχο φρούριο πάνω στο βράχο, μπορούσε να χλευάζει την πειρατική απειλή, αλλά δεν γλίτωσε από την συμφορά της φωτιάς. Σύμφωνα με ενθυμήσεις γραμμένες σε χειρόγραφα, πυρκαγιές ξέσπασαν, π.χ. το 1580, 1592, 1625.... Ιδιαίτερα καταστροφική για τη Μονή ήταν η πυρκαγιά του 1891. Η αδυναμία να ορθοποδήσει απ' τα πλήγματα αυτά, την οδήγησε στην ιδιορρυθμία. Στους τελευταίους αιώνες γνώρισε πολλές μεταπτώσεις: απ' την καταχρέωση και την ερήμωση ως την ανόρθωση και την ακμή. Τα κτίρια, που καθορίζουν την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της Σίμωνος Πέτρας, είναι έργα που εκτελέσθηκαν μεταξύ 1862-1902, όπως βεβαιώνουν εντοίχιες επιγραφές. Αλλά δεν λείπουν και υλικά τεκμήρια παλαιότερων οικοδομικών φάσεων, που φτάνουν ως την βυζαντινή περίοδο.